Het ministerie van Volksgezondheid (VWS) weigert ondanks kritiek van het onafhankelijke Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (ACOI) het eigen transparantiebeleid aan te passen. Volgens minister Ernst Kuipers brengt meer openbaarheid over de corona-aanpak het functioneren van de staat in gevaar.
Frank Hendrickx en Erik Verwiel2 juni 2023,
In zijn brief aan de Tweede Kamer bekritiseert Kuipers opnieuw de Wet open overheid (Woo), een wet die mede op initiatief van zijn eigen partij D66 tot stand is gekomen. Volgens Kuipers houdt de wet die journalisten en burgers de kans geeft om openbaarheid van overheidsdocumenten te vragen te weinig rekening met crisissituaties zoals de coronapandemie. ‘De termijnen die de Woo hanteert zijn gegeven de omstandigheden niet realistisch en niet uitvoerbaar', schrijft Kuipers over de wet die in 2022 werd ingevoerd.
De rechter oordeelde in meerdere gevallen dat VWS wel degelijk in staat moet zijn om de Woo na te leven. Het ministerie heeft op grote schaal dwangsommen moeten betalen vanwege het negeren van wettelijke termijnen. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij verzoeken van de Volkskrant naar de interne communicatie van een viertal VWS-topfunctionarissen over de mondkapjesdeal met Sywert van Lienden. Inmiddels is dat verzoek afgehandeld, maar blijven sommige stukken geheim, omdat anders ‘het functioneren van de staat’ in gevaar zou komen. Om die reden mag bijvoorbeeld de communicatie tussen de politiek assistent van Hugo Jonge en bepaalde Kamerleden nooit naar buiten komen.
VWS is ‘te grofmazig’
Het onafhankelijke Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (ACOI) schreef in het rapport van april dat VWS ‘te grofmazig’ te werk gaat en te snel stukken geheim verklaart met als argument dat het functioneren van de staat anders in het geding komt. Het ministerie gaat daarmee volgens ACOI ook in tegen de eigen werkinstructies rondom openbaarheid.
In een gesprek met journalisten na het verschijnen van het ACOI-rapport erkende een ‘coördinerend jurist’ van VWS dat de verwijzing naar een mogelijk ‘gevaar voor het functioneren van de staat’ als ‘een allesdoekje’ wordt gebruikt om allerlei documenten geheim te houden.
Het ACOI, dat met haar aanbevelingen kwam naar aanleiding van een klacht van freelance onderzoeksjournalist Lucien Hordijk, verwees in het rapport van april specifiek naar het geheimhouden van de interne beraadslagingen van het Outbreak Management Team (OMT). In zijn reactie schrijft Kuipers dat hij niet van plan is om transparanter te zijn over het belangrijkste adviesorgaan tijdens de coronacrisis. ‘Het belang van het functioneren van het OMT, en daarmee de Staat, weegt mijns inziens zwaarder dan het belang van openbaarmaking van deze documenten. Het OMT kan alleen goed functioneren als er sprake is van absolute vertrouwelijkheid.’
Kuipers vreest dat OMT-leden niet meer vrijuit durven te spreken en terugschrikken voor controversiële voorstellen als ze weten dat hun interne beraadslagingen ooit openbaar kunnen worden, al biedt de wet wel ruimte om de namen van deelnemers te anonimiseren. Ook zou de animo om zitting te nemen in een het OMT volgens Kuipers afnemen bij openbaarmaking van interne discussies.
Wantrouwen in de overheid
Voorzitter Ineke van Gent van het ACOI wees er in april op dat het wantrouwen in de overheid juist toeneemt bij een gebrek aan transparantie. Zo kan door het geheimhouden van de conceptadviezen van het OMT niet meer gecontroleerd worden of mogelijk onder druk van het ministerie van VWS bepaalde aanbevelingen zijn gewijzigd.
Kuipers weigert ook de zogenoemde ‘gefaseerde aanpak’ van VWS te veranderen. Het ministerie voegt nu alle verzoeken die betrekking hebben op een bepaalde tijdsperiode samen en brengt vervolgens een een enorme hoeveelheid documenten naar buiten. Daardoor is moeilijk te achterhalen op welk specifiek verzoek de stukken betrekking hebben.
Het ministerie van VWS wil desondanks vasthouden aan de zogenoemde ‘hooiberg-strategie’. Volgens Kuipers is een ‘individuele afhandeling van corona-gerelateerde Woo-verzoeken’ niet mogelijk, hoewel de rechter in beroepsprocedures al meerdere keren het tegenovergestelde heeft geconcludeerd. Volgens VWS zijn er te veel verzoeken en moeten er te veel documenten bekeken worden. Ook kan het ministerie volgens Kuipers ‘door de omstandigheden op de arbeidsmarkt’ niet voldoende juristen vinden om de verzoeken af te handelen.
Met zijn reactie bekritiseert Kuipers niet alleen een wet die pas in 2022 werd ingevoerd, maar deelt hij ook een tik uit aan het nieuwe Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding. Dat adviesorgaan bestaat nog geen jaar en is door het kabinet zelf in het leven is geroepen. Het eerste advies wordt nu meteen voor een belangrijk deel genegeerd.